Түгжрэлээс ангижрахгүй

"Хүүшээ ямар сонин юм бэ. Гадаад оронд зам дээрээ машинууд нь түгжрээд зогсдог гэнэ. Тийм үү машаан явж байхад яахаараа түгжирч зогсдог байна аа". Соц нийгмийн үед одоогийн бидний нийгмийн авто замын түжрэлийн тухай ийн хачирхан ярилцдаг байж ээ. Нээрээ ч 2000 оны эхэн хүртэл түгжрэл гэх зүйлийг мэдэхгүй шахам байсан манай улсын хувьд 1980-аад оны үед энэ тухай эвэртэй туулай үзсэн мэт хачирхан гайхаж хүлээж авах нь ойлгомжтой байсан биз ээ. Тэгвэл тэр хачирхалтай мэдээ нь өнөөгийн нийгэмд бидний хувьд хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байна.  Анх улсын нийслэл Улаанбаатар хотын төлөвлөлтийг хийхдээ 650 мянган хүн амтай байхаар зураг төслийг боловсруулсан ч 2019 оны байдлаар анхны төлөвлөлтөөсөө нийслэл хот маань даруй 2 дахин их хүн амтай метрополитан хот болоод байгаа билээ. Хүн амын хэт төвлөрөлийн хамгийн том сул тал нь авто замын түгжрэл юм. Дэлхийн ямар ч өндөр хөгжилтэй улсууд энэхүү асуудалтай нүүр тулгарч ихэнхи улсууд асуудлаа шийдэж чадсан байдаг. Тэгвэл манай улсын хувьд ч энэхүү асуудалтай нүүр тулгараад байгаа бөгөөд асуудалд бодитоор хандаж гарах гарцыг эрэлхийлж эхлэх цаг нэгэнт болжээ.

Сүүлийн жилүүдэд авто замын түгжрэлийг сааруулах гэж олон арга замууд эрэлхийлж байгаа ч одоо болтол бодитой үр дүнд хүрээгүй байгаа билээ. 

Угаас авто замын даац багтаамж муутай нийслэл хотод нийт автомашины 496,720 нь буюу 59 хувь нь  бүртгэлтэй байдаг байна. Мөн үүн дээр нэмэгдээд жилдээ 40-50 мянган машин хилээр орж ирдэг гэсэн тоо баримт бий. Үүнээс үзэхэд автомашины тоо нэмэгдэж байгааг дагаад авто замын тоог нэмэгдүүлэх шаардлагатай ч сүүлийн жилүүдэд авто замын эвдрэл гэмтэл огцом багасаж шинээр зам гүүр олноор тавигдсан болов ч түгжрэл буурахгүй байгаагаас авч үзвэл автомашин нэмэгдэхийн хэрээр авто зам тавих нь түгжрэлээс салах гарц биш гэдэг нь нотлогдож байна гэхэд буруудахгүй.

Эдийн засгийн багагүй өсөлтийн үр дүнд манай улсын ард иргэдийн худалдан авалт чамлахааргүй нэмэгдсэн түүнчлэн автомашин борлуулагч компани болоод хувь хүмүүс иргэдэд машин худалдан авах таатай нөхцлүүд санал болгож эхэлснээр автомашины борлуулалт нэмэгдэх болсон нь энэхүү авто замын түгжрэлийн бас нэг учир шалтгаан болсоор байгааг судлаачид хэлсээр байна.

Тухайлбал, 2015 онд 37086 суудлын автомашин орж ирсэн бол 2016 онд 37735, 2017 онд 48871 суудлын автомашин орж ирсэн. Харин энэ оны эхний таван сарын байдлаар 19700 автомашин орж ирээд байна.

Суудлын автомашин нийт 30 орчим улсаас орж ирж байна. Ихэнх хувийг Японы автомашин эзэлдэг. Өнгөрсөн оны статистик үзүүлэлтээс харахад Япон улсаас 45 мянган суудлын автомашин орж ирсэн. Солонгосоос 2900, АНУ-аас 142, ОХУ-аас 167, ХБНГУ-аас 315 ширхэг суудлын автомашин тус тус орж иржээ. 

Түгжрэл нэмэгдэх болсон шалтгаануудын нэгт зүй ёсоор нэрлэгдэж байгаа автомашины тоог цөөлөх нь түгжрэлийг багасгах нь бас нэгэн гарц байж болно хэмээн эдийн засагчид үзэж байна. Ингэхийн тулд импортоор орж ирж байгаа автомашинд ноогдуулах онцгой албан татварыг нэмэгдүүлснээр түгжрэл багасахад бодитой үр дүн гарна хэмээж үйлдвэрлэгдсэн оноос хамаар ч автомашины албан татварыг 2017 оны 5 сарын 1-ээс эхлэн нэмэгдүүлсэн ч авто замын түгжрэл буурах бодитой арга зам болж чадаагүйг цаг хугацаа харуулсаар байна. Түүнчлэн эдийн засагчдын үзэж байгаагаар автомашин ашигласны татварыг нэмэгдүүлснээр авто замын түгжрэл буурна хэмээн үзэж буйгаа хэвлэл мэдээллийн сайтуудаар илэрхийлсэн байдаг. Тэдгээр эдийн засагчдын тооцоолол, боловсруулсан арга зам оргүй зүйл биш гэдгийг автомашинаас хураасан татварын нийт мөнгөн дүн тод гэрчилнэ. 

Тухайлбал:Татварын ерөнхий газраас гаргасан судалгаагаар автомашины татвараас 2017 онд 24,6 тэрбум төгрөг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн бол 2018 онд 27 тэрбум төгрөгийг автомашины татвараас төвлөрүүлэхээр ажилласан байна.

2017 онд нийт 982263 тээврийн хэрэгслээс татвар бүрдүүлсэн бол 2018 оны есдүгээр сарын 18-ны байдлаар нийт 381073 автомашинаас 24,1 тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлжээ.

2014-2018 оны тээврийн

хэрэгслээс улсын төсөвт оруулсан татварын хэмжээ /Эх сурвалж: Татварын ерөнхий газар/

Үүнээс үзэхэд иргэд автомашин ашиглалтын татварыг цаг тухай бүрт нь төлж барагдуулдаг бөгөөд татварт төлөх мөнгөн дүн нь иргэдийн амьжиргаанд бодитой нөлөө үзүүлдэггүй болохыг харж болно.

Гэвч дан ганц автомашины татвар нэмэгдүүлснээр түгжрэл буурна гэвэл өрөөсгөл ойлголт юм. Мэдээж хамгийн түрүүнд автомашины татвар нэмэгдүүлэх болбол иргэдийн асар их эсэргүүцэлтэй тулгарах нь ойлгомжтой юм. Тиймээс авто замын түгжрэлийг бууруулахын тулд хамгийн нэгдүгээрт иргэдийг мэдээллээр хангах явдал юм. 

Иргэдийг мэдээллээр хангаагүйгээс хийх гэж байгаа ажлаа иргэдэд бүрэн ойлгуулж чадаагүйгээс шийдвэр гаргалт хэрхэн өөрчлөгдөж болдогийн тод жишээ нь 2019 оны 8 сарын 15-аас эхэлж хэрэгжүүлэхээр яригдаж байсан хотыг "A,B,C" бүсчлэлд хувааж автомашинуудыг хөдөлгөөнд оролцуулах явдал байсан болов ч иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулгарснаар уг шийдвэр цуцлагдсан билээ.

Тиймээс өнөөгийн авто замын түгжрэлээс ангижрах цорын ганц зам нь иргэд болон төрийн нарийн нягт уялдаа холбоотой ажиллах явдал юм. 

АНУ-ын эрдэмтэн Дэвид Левинсон авто замын ачааллыг бууруулах 21 стратегийг боловсруулсан байна. 

Үүнд:1. Замын хэмжээг нэмэгдүүлэх нь хамгийн оновчтой шийдэл-Capacity

Түгжрэлийг бууруулах хамгийн оновчтой шийдэл замын урт, өргөнийг нэмэгдүүлэх юм. Гэхдээ хамгийн өртөг өндөртэй арга.

2. Холбоос болон туслах замын дэмжлэг чухал-Connectivity

Замыг илүү өргөн, урт болгосноор түгжрэлийг бүрэн шийдэх боломжгүй. Өөрөөр хэлбэл, зорчигч очих гэж буй газартаа тойруу замаар хүрч байна уу гэдгийг судлах хэрэгтэй. Иймээс тооцоо судалгааг оновчтой хийж, түүнд тулгуурлан холбоос болон туслах замыг тавьснаар түгжрэлийг тодорхой хэмжээнд бууруулах боломж бүрдэнэ.

3. Ухаалаг шийдэл түгжрэлийг бууруулна-Closure

Түгжрэлийг бууруулахад техник технологийн дэвшлийг ашиглах нь хамгаас чухал. Ачаалал ихтэй уулзварын гэрлэн дохиог технологийн дэвшлээр ухаалаг болгосноор түгжрэлийг бууруулна. Тухайлбал, олон улсын жишигт гэрлэн дохиогоор нэг машин 6-8 секундэд туулж өнгөрөх ёстой байдаг. 

4. Зам тээврийн ослыг шуурхай шийдвэрлэх хэрэгтэй-Controls

Зам дээр гарсан аваар ослыг хамгийн хурдан хугацаанд шийдвэрлэснээр түгжрэл үүсэхээс сэргийлэх боломж бүрдэнэ. Үүнд даатгалын систем болон камер ашиглах ёстой. 

5. Замын засвар үйлчилгээг тооцоо судалгаанд суурилах-Crashes

Авто замын засвар үйлчилгээг хийхээс өмнө ачаалал хэрхэн нэмэгдэх, түүнийг хэрхэн шийдвэрлэх талаар мэргэшсэн байгууллагаар тооцоо судалгааг хийлгэх хэрэгтэй. Тухайлбал, зам засварын ажлыг шөнийн цагаар хийх нь түгжрэл үүсэхээс сэргийлж буй нэг алхам юм. 

6. Илүү нэг эгнээ замын ачааллыг бууруулна-Construction

Ачаалал ихтэй замын урсгалыг нэг эгнээгээр нэмэгдүүлснээр замын түгжрэлийг бууруулах боломж бүрдэнэ. Тиймээс эгнээг нэмэгдүүлэхдээ техникийн дэвшлийг ашиглаж болно. 

7. Зүүн болон баруун эргэлтийн ачааллыг тэнцвэржүүлэх-Competing modes

Зүүн болон баруун эргэлт зарим уулзварт илүү түгжрэлтэй байдаг. Тиймээс тооцоо судалгаанд тулгуурлан зүүн болон баруун эргэлтийн эгнээг нэмэх хувибарыг бий болгох хэрэгтэй. Тодруулбал, давхар эгнээгээр эргэх боломжийг бүрдүүлэх ёстой. 

8. Замын нэгдүгээр эгнээ зогсоол биш-Gauge

Нэгдүгээр эгнээнд автомашинаа тавихгүй байх арга хэмжээг авах шаардлагатай. Өндөр торгууль тавих, автомашиныг нь ачих зэрэг олон янзын арга хэмжээ авч болдог.

9. Технологийн дэвшил түгжрэл бууруулахад дэмжлэг үзүүлнэ-Storage

Технологийн дэвшлийг ашиглан замын түгжрэлийн мэдээллийг зорчигчдод тогтмол хүргэх ёстой. Орчин үеийн бүх тээврийн хэрэгсэлд GPS болон FM радио байгаа гэдгийг санах хэрэгтэй. 

10. Хаягжилтыг боловсронгуй болгох нь чухал-Information

Хотын хаягжилт, тэмдэг тэмдэглэгээг боловсронгуй болгосноор түгжрэлийг бууруулах боломж бүрдэнэ. Хотын хаягжилтыг боловсронгуй болгосноор жолооч нар GPS ашиглах боломжтой болно.

11. Шөнийн цагаар ажиллах хуваарьт оруулах-Autonomy

Албан газар, байгууллагууд шөнийн тээвэрлэлт хийх эрх зүйн болон эдийн засгийн өгөөжийг бий болгох нь зүйтэй. Жишээ нь, дэлгүүр, худалдааны төвүүд бараа, бүтээгдэхүүнээ шөнийн цагаар тээвэрлэлт хийснээр ялангуяа туслах замуудад үүсэх замын ачаалал багасна. 

12. Цагийн хуваарийг зөрүүлэх-Locating

Төрийн байгууллагуудын ажил эхлэх болон тарах цагийг зөрүүлэх хэрэгтэй. Тухайлбал,төрийн байгууллага, сургууль, цэцэрлэг, их дээд сургуулийн цагийн хуваарийг өөрчлөх нь замын түгжрэлийг бууруулах бас нэгэн боломж. 

13. Нийтийн тээврийг чанаржууулах-Telecommuting

Тээврийн хэрэгслийн татварыг өндөр болгох, мөн нийтийн тээврийн хэрэгслийн боловсронгуй болгосноор хувийн автомашинаар зорчих хөдөлгөөнийг бууруулна.

14. Хувийн таксиний үйлчилгээг журамлах-Scheduling

Хувийн таксины үйлчилгээг эрх зүйн журамлаж, нэгдсэн тогтолцоо бий болгож, дуудлагын журамд оруулснаар үйлчлүүлэгч хайж хотын төвөөр сэлгүүцэх нь багасна.

15. Маршрутаа тодорхойлох-Sequencing

Замын хөдөлгөөнд оролцогч жолооч бүр явах маршрутаа тодорхой болгосноор замын ачаалал буурах боломжтой. Товчхондоо, явах маршрут тодорхой бус байгаагаас үүдэн жолооч замын хөдөлгөөнд зорилгогүй мэт оролцох тохиолдол бий. 

16. Хүргэлтийн үйлчилгээг боловсронгуй болгох-Shipping

Замаар зорчих хөдөлгөөнийг хооронд нь холбох нь бараа тээвэрлэхэд тустай. Танай хөрш та хоёр тус тусдаа дэлгүүр рүү явахын оронд тухайн дэлгүүр нь ачааны тэрэг илгээж танай хоёр өрхөд бараа хүргэлт хийж болно. Ингэснээд замын хөдөлгөөн багасахын зэрэгцээ эдийн засгийн хэмнэлт бий болно. 

17. Автомашинаа дундаа хэрэглэх-Sharing

Нэг чиглэлд явж буй хүмүүс автомашинаа дундаа хэрэглэснээр эдийн засгийн хэмнэлт бий болохоос гадна авто замын ачаалал буурна.

18. Хүмүүс авч зорчих-Sharing with Scale

Албан байгууллага ажилтан, албан хаагчдын нэгдсэн тээврийг бий болгох нь замын түгжрэлийг бууруулах нэг арга зам юм. Тухайлбал, хүн бүр 32 хүнтэй тэргээр зорчвол бид түгжрэлийг бараг 97 хувь бууруулж чадах тооцоог гаргасан байдаг.

19. Явганаар болон унадаг дугуйгаар зорчих нь олон талын үр ашигтай-Walking or Biking

Унадаг дугуй болон явганаар авто замын хөдөлгөөнд оролцох нь эрүүл мэнд болон эдийн засгийн үр өгөөжтэй алхам юм. 

20. Серийн дугаараар замын хөдөлгөөнийг хязгаарлах-Rationing

Автомашины серийн дугаарт тулгуурлан дугаарын хязгаарлалт хийх боломжтой. Гэхдээ чинээлэг хүмүүс хоёр дахь машинаа худалдан авч замын ачаалллыг нэмэгдүүлэхээс гадна автомашины дугаараа солих зэрэг зөрчил үүсдэг. 

21. Зам ашиглалтын хураамжийг оновчтой болгох-Pricing

Түгжрэл үүсэж байгаа газар зам ашиглалтын хураамжийг нэмэгдүүлж, түгжрэл үүсээгүй газар уг хураамжийг бууруулах нь замын сүлжээний ачааллыг тэнцвэржүүлдэг.

Хэдийгээр манай улс дээрх 21 аргын ихэнхийг ашигласан ч авто замын түгжрэл буурахгүй байгаа нь асуудалд ганцхан төрийн оролцоо биш иргэдийн оролцоо чухал тэр дундаа иргэдийн ухамсарыг дээшлүүлэх нь зайлшгүй хийх ёстой ажлуудын нэг гэдэг нь батлагдсаар байна.

Иргэдийн хэт залхуу байдал болоод нийтийн тээврийн хүртээмжгүй бохир заваан байдал бол манай улсын авто замын түгжрэлийн хамгийн том хүчин зүйл юм. 

Иргэд 1км хүрэхгүй газар таксигаар зорчих нь илт нэмэгдэх болсон нь нийтийн тээвэр хүрэлцээ муутай байгаагаас хэмээн тайлбарлаж болох боловч эсэргээрээ иргэд явган алхахаас аль болох зайлсхийх болсоны тод жишээ юм. Энэ нь таксины үнэ хэт бага байгаатай холбоотой юм. Манай улсад 1км зорчих таксины үнэ 1000 төгрөг байгаа нь иргэдийг таксигаар зорчих сэдлийг төрүүлдэг гэхэд болно. Тиймээс ч эдийн загийн хуулиараа эрэлт их учир нийлүүлэлт ихэссээр хувиараа таксинд явах иргэдийн тоо өссөөр тэр чинээгээрээ авто замын түгжрэл нэмэгдсээр байна гэхэд хилсдэхгүй болов уу. 

Тиймээс дэлхийн улс орны жишгийг дагаж таксины үйлчилгээний хөлсийг эхний 1-3км дотор өндөр тогтоож 4 дэх км-с үйлчилгээний хөлсийг бууруулж бодох системд шилжих нь түгжрэлийг бууруулах бас нэг арга зам байж болох юм. Учир нь 1-3км газар таксигаар зорчих хөлсийг дунджаар 5000мянган төгрөг болгон тогтоовол иргэд зайлшгүй шаардлагагүй бол таксигаар зорчихоо больж нийтийн тээврээр үйлчүүлэх иргэдийн тоо нэмэгдэх талтай. Ингэснээр хувиараа такси үйлчилгээ эрхлэгчдийн тоо цөөрөх ч боломжтой юм. 

Харин энэ бүх арга замыг хэрэгжүүлэхийн тулд иргэдийг эерэг мэдээллээр хангах нь түгжрэлийн асуудлаа шийдвэрлэхэд хамгийн том хөшүүрэг болох буй за.

С.Зориг агсны хэргийн тухай

Тайлагдашгүй оньсого мэт асуултууд

Төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Санжаасүрэнгийн Зориг агсны хэргийн тухай “Өдрийн сонин болоод бусад хэвлэл мэдээллийн байгуулгуудад гарсан ярилцлага болон бусад нийтлэлүүдээс харвал” Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ гэх Орхон аймагт амьдран суудаг байсан хоёр иргэнлүү Ц.Амгаланбаатар гэх хүн амины хэргээр шоронд ял эдэлж байхдаа удаа дараа мессеж бичиж дарамталдаг байсан тухай Содномдаржаагийн ээж болон Чимгээгийн ах Т.Хүрэлбат нар хэвлэл мэдээллийн байгуулгынханд хэлж байсан байна. Түүнчлэн Б.Содномдаржаа нэг удаагийн ярилцлага дээрээ Ц.Амгаланбаатар нь 2003 оноос эхлэн мессеж бичиж дарамталж байсан хэмээн хэлж байсан бөгөөд харин Ц.Амгаланбаатар нь 2014 оноос эхлэн Т.Чимгээ рүү мөн адил утгатай мессеж бичиж дарамталж эхэлсэн байдаг юм. Тэгвэл Ц.Амгаланбаатар гэгч нь Т.Чимгээгийн нөхөртэй холын хамаатнууд харин Б.Содномдаржаагийнхтай хөрш зэргэлдээ амьдарч байсан бөгөөд нүүж явснаасаа хойш Б.Содномдаржаатай холбоогүй байсан байна. Харин Ц.Амгаланбаатар нь хүн амины хэргээр шоронд ял эдэлж байх хугацаандаа би С.Зориг агсныг хөнөөсөн надтай хамт Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нар уг хэргийг үйлдсэн гэж мэдэгдсэн байна. Түүний хувьд айлын өргөмөл хүү бөгөөд уг хэрэг гарах үед 17 настай байсан байна.

Эндээс үзэхэд шоронд хоригдож буй ялтан хорих байрны дотоод журмын дагуу(Арван хоёр. Хоригдсон этгээдийн ахуй хангамж, үйлчилгээ

12.1.Хоригдсон этгээдэд болон хорих өрөөнд дараах эд зүйл байлгахыг зөвшөөрнө:

                        12.1.1.тухайн улирлын нэг удаагийн солих хувцас, гурван ээлжийн дотуур хувцас;

                        12.1.2.шүдний оо, саван, сойз, алчуур бусад зайлшгүй шаардлагатай ариун цэврийн хэрэглэл /сахлын, хумсны хутгаас бусад/;

                        12.1.3.хөнжил, дэр, гудас, цагаан хэрэглэл;

                        12.1.4.зөвшөөрөгдсөн аяга, халбага;

                        12.1.5.эрүүл ахуйн шаардлага хангасан дөрвөн кг хүртэлх гурилан бүтээгдэхүүн;

                        12.1.6.эмчийн бичгээр зөвшөөрсөн мансууруулах, тайвшруулахаас бусад эм /тоо, ширхэг, нэрийг дурдсан байна./;

                        12.1.7.аллага, хүчирхийлэл, садар самууныг сурталчилснаас бусад ном, сонин, сэтгүүл, хэвлэл;

                        12.1.8.бичгийн цаас, дугтуй, бал;) биедээ утас байлгаж ашиглаж болохгүй атал хэрхэн Содномдаржаа,Чимгээ рүү мессеж бичдэг байв түүнд хэн туслав гэсэн асуулт гарч ирж байгаа юм.

Тэгвэл хэрэг гарах үед аавтайгаа хадлангаа хадаж байсан Содномдаржаа мөн түүнтэй хамт С.Зориг агсныг хөнөөсөн гэх тухайн үед 2 настай хүүхдээ гэртээ харж байсан Чимгээ нар хэрхэн хотод орж ирэв. Тэд ямар унаагаар хотод орж ирэв. Энэ тухай тэднээс мэдүүлэг авч шалгасан бол тэднийг гэрчлэх иргэд бий юу гэсэн бас нэг асуулт гарч ирж байна.

Хэрэг гарах үед хүүгээ аавтайгаа хадлан хадаж байсан гэж ээж нь гэрчилсээр байхад яагаад түүнийг цагдан хорьж хэрэгт яллав. Хэрэв ээжийнх нь хэлсэн үнэн бол тэр хоёр хот руу ирээгүй болно. Хэрэв ирсэн бол ямар унаагаар ирэв галт тэргэнд суусан бол тэднийг тасалбараар нь ирсэн гэдгийг нотолж болно эсвэл машинаар ирсэн бол тэднийг хүргэж ирсэн жолоочийг гэрчлүүлж болох байсан. Тэднийг С.Зориг агсны амь насыг бүрэлгэсэн хэмээн ялласан бөгөөд тэгэхдээ хэд хэдэн гэрчээр таниулсан байдаг. Гэтэл тэднийг хүчээр тамлаж эрүүдэн шүүж хүний эрх зөрчин байж ял тулгасан тухай бичлэгийг УИХ-ын гишүүд дараа нь сэтгүүлчдэд хаалттай үзүүлж улмаар шоронгоос гаргаж эмнэлэгт хэвтүүлэн эмчилж байгаа билээ. Гэтэл уг бичлэгт Содномдаржаа “би хүн алаагүй би алуурчин биш” хэмээн мэдүүлсэн байдаг. Тэгвэл Содномдаржаа хотод хэрхэн ямар унаагаар ирэв Чимгээ тэр хоёр алхаж ирэв үү, морь унаж ирэв үү эсвэл хувийнхаа машин мотоциклоор ирэв үү аль эсвэл тэд замын унаа хот хоорондын шуудан эсхүл бүүр галт тэргээр ирэв үү. Энэ талаар Содномдаржаа Чимгээ 2 мэдүүлэг өгсөн үү, өгөөгүй бол яагаад хэргийг мөрдөн шалгасан прокурор энэ талаар асууж лавлаж тэмдэглэлд хөтөлсөн үү хөтөлсөн бол тэр хоёрыг хотод ирснийг гэрчлэх гэрч бий юу зэрэг оньсого мэт асуултууд ар араасаа хөвөрнө. Харин Амгаланбаатарын өгсөн мэдүүлгээр бол өөрийг нь өргөж авсан Цэвэлмаагийн төрсөн дүү Сэржмядагийн Улаанбаатар хотод амьдардаг эгчдээ өргүүлсэн  Арцмаагийн Ганхуяг буюу Хундаа гэгчийн хувийн суудлийн цагаан машинаар урд гудамны багаас таних нэрийг нь мэдэхгүй Паар гэгч болон Содномдаржаатай хамт гурвуулаа хамт хот явсан бөгөөд мөн хот явах замд гэртээ бууж үлдсэн Цэвэлмаагийн хамаатны дүү Бат-Эрдэнийн хүү уяач Ганзориг гэгч бас тэдэнтэй нэг машинд явсан байна. Тэгвэл тэднийг хот явсан гэдгийг гэрчлэх Ганзориг гэх хүн байдаг байна харин Ганзоригоос гэрчийн мэдүүлэг авсан үгүй нь тодорхойгүй байгаа юм. Түүнчлэн С.Зориг агсны хэргийн гэрч болох С.Зориг агсны гэргий Б.Булган, С.Зориг агсны амьдарч байсан байрны  эсрэг талын орон сууцанд амьдарч байсан  залуу, мөн эмийн санч эмэгтэйгээр Б.Содномдаржаа, Ц.Амгаланбаатар нарын зургыг өөр олон хүний зурагтай хамт харуулахад тэр хоёрыг шууд таньсан байдаг бөгөөд мөн дотроосоо харагддаггүй гаднаасаа харагддаг шилэн ханатай өрөөнд Содномдаржаа, Амгаланбаатар хоёрыг оруулж гэрчүүдэд харуулахад мөн л 1998 онд харсан хүмүүс мөн байна хэмээн таньж байгаагаа гэрчилсэн байдаг байна.

Тэгвэл тухайн үед тэр хавийн хүмүүсээс гэрчийн мэдүүлэг авахад дээр дурдсан 5-аар байрны зүүн буланд байрлах эмийн санч эмэгтэй эмийн сангаа нээх үед “үл таних залуу зогсож байсан, өдөржин зогсоод байсан. Мөн тэр хавиар хэрэг гардаг өдөр болох 1988.10.2-нд өдөржин эргэлдсэн” хэмээн гэрчийн мэдүүлэг өгсөн байдаг бол 5-аар байранд оршин суудаг залуу “үл таних залуу орцны 2давхарт гараад  хойшоогоо 1-ээр сургуулийн тийшээ зам руу, эсвэл орцны үүдэнд гадагшаа хараад гараа халсаандаа хийгээд зогсдог байсан гэх бөгөөд хэнийг хүлээгээд байгаа юм бэ, би орцныхоо бүх айлыг мэднэ, онц хэрэггүй бол эндээс гар гэж  хэд хэдэн удаа загнахад нь “би хүн хүлээж байна, хэнийхийг мэдэхээ байчихаад байна” хэмээн хэлсэн” гэж тус тус гэрчийн мэдүүлэг өгч байсан байна.

Тэгвэл 3-н гурван гэрчээр таниулж хэрэг хүлээлгэж ялалсаныхаа дараа яагаад Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг хүчээр эрүүдэн шүүж хэрэг хүлээлгэн ял тулгасан энэ хоёр хүн буруугүй гэх болов. Яагаад гэнэт Ц.Амгаланбаатар гэгч тэр хоёр энэ хэргийг үйлдээгүй хэмээн өмнө нь өгч байсан мэдүүлэгнүүдээсээ буцах болов гэсэн хариулт нь олдохгүй эцэс төгсгөлгүй асуултууд урган гарсаар.

Хэрвээ Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нар уг хэргийг үйлдээгүй нь тогтоогдвол тэр хоёрыг шүүхийн өмнө гэрчилсэн дээрхи гэрчүүд худал гэрчийн мэдүүлэг өгснийхөө төлөө эрүүгийн хариуцлага хүлээх үү гэсэн асуулт ч хариултаа нэхэн үлдэж байгаа билээ.

Сонирхолтой баримтууд

Баримт 1. С.Зориг агсны хэргийн сэжигтнүүд хэргээ үйлдснийхээ дараа шатаар уруудаж явахад тус орцонд амьдардаг хоёр залуу харсан  бөгөөд хачирхалтай нь тэрхүү хоёр залуу амь насаа алдсан гэх мэдээлэл байдаг билээ. Тэд гэмт хэрэгтнүүдийн талаар хэргийг шалгаж байгаа цагдаа нарт мэдүүлэг өгсөн байдаг. Харин гэрчүүд үнэхээр амь үрэгдсэн бол хэрхэн амь үрэгдэв тэр талаар яагаад ямар нэг мэдээлэл гарсангүй вэ зэрэг нь асуулт болон үлджээ.

Баримт 2. С.Зориг гэргий Б.Булганы бас нэгэн хачирхалтай гэрчийн мэдүүлэг бий. Б.Булган мэдүүлэхдээ 2 алуурчин Эрдэнэтийн эхлэл шүү хэмээн хоёр алуурчин хэлсэн хэмээн мэдүүлэг өгсөн байдаг байна. Яагаад хэрэг Эрдэнэт үйлдвэртэй холбогдов алуурчид ямар зорилготой “Эрдэнэтийн эхлэл шүү” гэж хэлэв. Уг үг нь чухамдаа ямар утга агуулав Эрдэнэтээр битгий оролдоорой гэсэн сануулга байв уу гэх таамаг оньсого мэт үлджээ.

Баримт 3. С.Зоригийг хөнөөсөн гэмт хэргийг илрүүлэх ажлын хэсгийн дэд ахлагч, дэд хурандаа З.Төрмандах 2000 оны 10 сард өгсөн ярилцлагадаа “анх хэргийн газрын үзлэг хангалтгүй хийгдсэн нь тодорхой болсон. Хэргийн газраас олдсон гэх 5000, 10000 мянгатын дэвсгэрт болон зарим нэг эд мөрийн баримтын чанартай зүйлүүд алдагдсан гэх мэдээлэл ирсэн. Тэр бүхэн ямар учиртай болохыг шалгахын тулд  энэ оны 7дугаар сараас өмнөх ажлын хэсэгт эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа. Хэргийн газарт  үзлэг хийхдээ хивсэнцрийг эд мөрийн баримтаар хурааж аваагүй байсан гэтэл Зориг агсны балкон дээр байж байсан юм билээ. Энэ мэт тодорхой факт байгаа учраас үнэн зөв эсэхийг нь Эрүүгийн журмаар шалгуулах зайлшгүй шаардлага гарсан гэж” байжээ. Тэгвэл дээр дурдсан 5000, 10000 төгрөгийн дэвсгэрт болон зарим нэг чухал эд мөрийн баримтууд хэрхэн алга болов, эд мөрийн баримт алга болсон хэрэгт хууль, хүчний байгуулгынхан холбоотой юу гэх асуулт оньсого таавар болон үлджээ.

Баримт 4 2000 оны 12дугаар сард нийслэлийн прокурор, хууль цаазын итгэмжит зөвлөх асан Д.Даваадорж “Сүхбаатар дүүргийн Цагдаагийн хэлтэст дуудлага  очсоноос хойш 7минутын дараа цагдаа нар очсон. Тэгэхэд өмнө нь 15 хүн хэргийн газар руу орсон байдаг. Дараа нь ажлын хэсгээс албаны шалгалт хийж, хотын Цагдаагийн дарга  Ганболдод хүртэл эрүү үүсгэн шалгаж, захиргааны арга хэмжээ авсан. Анхнаасаа энэ хэрэгт цагдаагийнхан алдсан нь үнэн. Цагдаагийнхан хэргийн газарт зураг авахдаа өнгөт хальсаар авсан. Гэтэл тэр өнгөт хальс угаах төхөөрөмж цагдаагийн газарт байдаггүй учраас хувийн зураг угаадаг газраар угаалгахад хүмүүс хувилаад авчихсан байсан. Мөн 70 80 хүний хурууны хээ авах, тодорхойлох техник Монголд байхгүй, нэг шинжээч өсгөдөг шилээр өдөрт 25 хүний хурууны хээ харж суугаад л нүд нь улайчихдаг. Маргааш нь амраад нөгөөдөр нь дахиж ирж харах жишээтэй” гэж хэлж байжээ.Тэгвэл С.Зориг агсныг гэртээ 18 удаа хутгалуулж нас барсан 1998 оны аравдугаар сарын 02-ны өдөр хэргийн газраас Э.Бат-Үүлийн /Нийслэлийн Засаг дарга асан/ малгай олдсон гэдэг. Тэрээр тухайн үед УИХ-ын гишүүн байсан юм. Энэ талаар Э.Бат-Үүл Өдрийн сонины 1999 оны гуравдугаар сарын 20-ны өдрийн дугаарт ярилцлага өгөхдөө “Тэр орой надад Да.Ганболд ирээд “Зоригоог алчихлаа” гэж хэлээд бид Зоригийнх руу хамт явсан. Тэр үед Ц.Элбэгдорж ч ирсэн. Тухайн үед цагдаагийнхан хамгаалалт гаргаагүй, Б.Булганаас мэдүүлэг авч байсан...  Гадны хүмүүс оруулсан байхад нь хэргийн газрын ул мөр арилах вий гэж бодож байсан. Гэхдээ шоконд орсон байснаас гадна төрийн түшээд ирсэн болохоор оруулсан байх гэж бодсон” гэжээ. Мөн хэргийн газраас малгай олдсон гэх өөрийнхөө малгайг “Би тэнд очихдоо малгайтай очоод гарахдаа малгайгаа гэрт нь орхисноо орцных нь үүдэнд ирээд санасан” гэж тайлбарлаж байсан байна. Хэрэв хэргийн газарт тухайн үеийн ардчилсан намынханыг очиход цагдаагийнхан хэргийн газарт очсон байсан дээр дурдагдсан хэргийн газарт түрүүлж ороод гарсан 15 хүн ямар учиртай хүмүүс байв гэдэг бас л тааварлашгүй зүйл юм. Хэргийн газарт үнэхээр цагдаа хууль хүчний байгуулгынхан түрүүлж очсон уу эсвэл өөр хүмүүс түрүүлж очсон уу. Хэрвээ өөр хүмүүс түрүүлж очсон бол тэд яаж мэдэн цагдаагийн байгуулгынхнаас түрүүлж очив хэн тэдэнд С.Зориг агсныг алагдсныг дуулгав тэдний зорилго юу байв гээд бас л эцэс төгсгөлгүй асуултууд ар араасаа хөвөрсөөр хэн ч эдгээр асуултанд өдийг болтол хариулахгүй байсаар.

Хэргийн мэдээллүүдэд хийсэн дүгнэлт
Дээр дурдсанчилан тухайн хэргийн талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд өгч байсан уг хэргийг шалгаж байсан хүмүүсийн ярилцлага уг хэргийн сэжигтнүүдийг харсан улмаар таньж гэрчилсэн гэрчүүдийн мэдүүлгээс үзвэл зарим нэг дутуу орхигдсон байж магадгүй мэт зүйлсүүд өөрийн эрхгүй анхаарал татаж байв. Тухайлбал С.Зориг агсныг алсан гэх хоёр сэжигтэнг шатаар уруудаж явахад харсан тэр орцны хоёр залуу амь эрсдсэн гэх доторхойгүй мэдээлэл хэрэв үнэн бол тэдгээр гэрчүүд хэрхэн амиа алдсан гэх дүгнэлт өдийг болтол тодорхойгүй. Содномдаржаа Чимгээ нар ямар аргаар хотод орж ирсэн болохыг тогтоосон эсэх түүнд холбогдох гэрч байгаа эсэх түүнчлэн Содномдаржаа Чимгээ нарыг харж танисан гэрчүүд мэдүүлэг өгч түүнийгээ үнэн болохыг тангарагласан байхад гэнэт тэднийг энэ хэрэгт хүчээр шахуу татан оруулсан Амгаланбаатар гэгч өгсөн мэдүүлэгнээсээ буцах болов тэрээр хоригдож байхдаа ямар аргаар Содномдаржаа Чимгээ нар руу мессеж бичиж байсан эсэх яагаад Содномдаржаагийн ээжийн Амгаланбаатарын явуулсан мессежүүд болох 28 мессежийг цагдаад өгөхөд цагдаа нар тоож авч хэлэлцэж шалгалгүй орхих болов. Содномдаржаа Чимгээ нарыг хүчээр эрүүдэн шүүж хэрэг хүлээлгэсэн бол хэн энэ хэргийг захиалах болов. Хэрэв Содномдаржаа Чимгээ нар уг хэргийг үйлдээгүй нь тогтоогдож цагаадвал тэр хоёрыг хэрэгтэн гэж гэрчилсэн хүмүүст эрүү үүсгэн шалгах уу тэр гэрчүүд үнэхээр худал гэрчилсэн бол юуны төлөө тэгэх болов ямар нэгэн мөнгөн болон мөнгөн бус тохиролцоо хийж худал гэрчийн мэддүүлэг өгсөн байх магадлал бий юу. Уг хэргийг хэн нэгэн захиалсан хэмээн хууль зүйн сайд тэргүүтэй хүмүүс үздэг хэрнээ ийм байр суурь илэрхийлсэн хэрнээ яагаад өдийг болтол нэг ч удаа захиалагчаас хэрэгтнүүдэд яаж төлбөр төлсөн эсвэл ямар нэг зйүлээр наймаалцсан эсэх талаар нэг ч баримт нэг ч сэжүүр гаргаж ирэхгүй байгаа нь үнэхээр хачирхалтай юм. Эцэст нь дүгнэхэд энэ хэрэг илрэхгүй байх нь хэнд ашигтай байна. Тэр хүн л энэ хэргийн захиалагч байх хамгийн өндөр магадлалтай билээ.

Ажилчин ба ажил олгогч

Ажилчин анги нь хүний нийгмийн нэг хэсэг бөгөөд Марксын онолоор хувийн өмчгүй, үйлдвэрийн эзэнд хөлсөөр ажил хийдэг хүмүүсийн бүлгийг хэлдэг байна.

Хүн төрөлхтөн нь үйлдвэрлэгчид хэдий боловч цөөн хэд нь л үйлдвэрийн эзэн болж дийлэнхи нь үйлдвэрт хөлс авч ажилладаг ажилчин анги болдог.

Ажилчин анги буюу ажил хийх хүн үгүй бол үйлдвэрлэл зогс ч хүн төрөлхтөн байгалаас авч болохгүй хэрэгцээт зүйлсээрээ хэрэгцээгээ хангаж чадахгүйд хүрэх юм. Тиймээс ажилчин гэдэг бол хамгийн үнэт хөрөнгө болж баялагийг бүтээгчид нь болдог юм.

Хүн гэдэг өөрөө нийгмийн амьтан бөгөөд хүний нийгэмд амьдралын баталгаа нь ажил бюу ажил хийж амьжиргаагаа залгуулахад оршдог.

Орчин үеийн оюун ухаант хүн 50 - 40 мянган жилийн тэртээ үүссэнээр нийгэм бүрэлдэн бий болох үндэс сууриа тавьсан бөгөөд тэр үеийн нийгэм нь хүй нэгдлийн овог, аймгийн байгуулалд үндэслэсэн, эд хөрөнгө, анги давхрааны ялгарал гараагүй, төр үүсээгүй “энгийн нийгэм” байжээ.

Харин 10000-6000 жилийн өмнө нийлмэл нийгэм үүсэж хүмүүсийн хоорондын олон янзын тогтвортой өргөн холбоо бий болж нийгмийн ялгарал-давхраажил анги давхраа хөрөнгөтэй ба хөрөнгөгүй, удирдагч ба удирдуулагч хүмүүс гэх мэт нийгмийг олон түвшинд удирдах төр засаг, эрх мэдлийн ялгаа бий болсон байдаг.

Харин орчин үед ажил олгогч ба ажил горилогч буюу ажилтан гэх нэршлээр нэрлэгдэж "ажил олгогч гэдэг нь хөдөлмөрийн гэрээний үндсэн дээр ажилтан авч ажиллуулж буй хуулийн этгээдийг харин ажилтан гэж ажил олгогчтой хөдөлмөрийн гэрээ байгуулан ажиллаж буй иргэнийг хэлнэ" гэж тус тус тодорхойлох болсон. 

Улс орон бүр ажил олгогч болон ажилтан хоёрын хоорондын харилцааг хөдөлмөрийн хуулиараа зохицуулдаг бол манай улс ч хөдөлмөрийн тухай хуулиндаа ажил олгогч болоод ажилтан хоёрын эдлэх эрх, хүлээх үүргийг тодорхой тусган хуульчилж өгсөн байдаг.

Тэгвэл Монгол улсын хөдөлмөрийн тухай хуулийн 8-аар зүйлд ажил олгогч, ажилтан хоёрын эрх үүргийг тус тус тодорхой зааж өгсөн байна. 

Үүнд:Ажил олгогч нь дор дурдсан эрхийг эдэлнэ. 

1. Ажилтнаас хөдөлмөрийн гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхийг шаардах
2. Ажилтнаас компанид мөрдөгдөж байгаа журам, зааврыг мөрдөхийг шаардах 
3. Хөдөлмөрийн сахилга зөрчсөн гэм буруутай ажилтанд сахилгын шийтгэл ногдуулж, арга хэмжээ авах,
4. Ажлын зайлшгүй шаардлагаар ажилтныг өөр ажилд шилжүүлэн томилох, томилолтоор явуулан ажиллуулах

Ажил олгогч дор дурдсан үүрэг хүлээнэ.

1. Ажил олгогч нь ажилтны хөдөлмөрийг оновчтой зохион байгуулах, ажиллах хэвийн нөхцлөөр хангах,
2. Хөдөлмөрийн дотоод журам, гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэх
3. Хамт олны хөдөлмөрийн болон нийгмийн идэвхийг дээшлүүлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх,

Ажилтан дор дурдсан эрхийг эдэлнэ.

1. Ажилтан нь хөдөлмөрийн хэвийн нөхцлөөр хангуулах, тоног төхөөрөмжөөр хангуулах,
2. Цалин хөлс, тусламж тэтгэмж авах,
3. Ажлын болон хувийна суудлаар өргөдөл, хүсэлт гаргаж шийдвэрлүүлэх.

Ажилтан дор дурдсан үүргийг хүлээнэ.

1. Монгол улсын хууль тогтоомж, “..............” ХХК­аас гарсан дүрэм, журам болон ерөнхий захиралын тушаал, шийдвэр, заавар, хурлаас гарсан шийдвэрийг чанд мөрдөн ажиллах,
2. Хөдөлмөрийн гэрээнд заасан үүргээ биелүүлэх,
3. Компанийн эд хөрөнгө, материал, техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийн бүрэн бүтэн байдал, хэвийн ажиллагааг хангаж ажиллах,
4. Ажил олгогчоос өгсөн үүрэг, даалгаврыг хугацаанд нь чанартай гүйцэтгэж, ажлын цагийг үр бүтээлтэй ашиглах,
5. Ажил дээр гарч буй алдаа дутагдлыг нуун дарагдуулахгүй байх, ил тод шүүмжлэх, хэрхэн засч, залруулах талаар өөрийн санааг илэрхийлдэг байх 8.4.6. Ажилтан нь компанийн үйл ажиллагаанд ашигтай, үр дүнтэй шинэ санаа, бүтээл гаргах талаар санаачлагатай ажиллах
6. Ёс суртахууны өндөр соёлтой байж, хамт олон болон харилцагч нартай эелдэг хандаж, хөнгөн шуурхай үйлчлэх

Хуулиар олгогодсон эрх үүргийнхээ хүрээнд ажилтан өөрийн эзэмшсэн мэргэжил эсвэл сонгосон ажлын дагуу ажил олгогчтой хамтран ажиллахад ямар нэгэн саад бэрхшээл тулгарах нь бага байдаг бол "Хөдөлмөрийн тухай хуулиар олгогдсон эрх үүргээ баримтлаагүйгээс болж ажил олгогч болон ажилтан хоёрын дунд үл ойлголцол үүсэх нь элбэг байдаг".

Манай улсын хувьд ажилгүйдэл элбэг байгаа нь ч ажил олгогч, ажилтан хоёр "Хөдөлмөрийн тухай хуулиар хүлээсэн эрхээ эдэлдэгч тус тусын хүлээх үүргээ биелүүлдэггүйгээс үүдэлтэй  үл ойлголцолд хүрдэгээс байж болох юм".

Тухайлбал ажил олгогч ажилтны хөдөлмөрийг үнэлж цалин тэтгэмжийг нэмэгдүүлдэггүйн дээр цалингаа тогтмол хугацаанд өгдөггүй, илүү цагийн хөлс бодолгүй илүү цагаар ажиллахыг шаардах харин ажилтан нь ажил олгогчийн даалгасан ажлыг цаг тухай бүрт нь биелүүлдэггүй, ажлын цаг ашиглалт болоод ажлын бүтээмж муу, ажил таслалт хоцролт их зэрэг нь ажил олгогч болоод ажилтан хоёрын дунд үүсдэг маргааны дийлэнх хувийг эзэлдэг байна.

Сүүлийн жилүүдэд цалин тэтгэмж муу, цалингаа цагтаа өгдөггүй, илүү цагийн хөлс боддоггүй гэх шалтгаанаас болж ажил хийх сонирхолгүй иргэд олшрох болсон нь ажилгүйдлийн хамгийн том шалтгаан болж байгаа юм. Түүнчлэн ажил олгогчийн зүгээс ажлын байранд тавигдах шаардлагыг хэт өндөр тогтоосноос ажил горилогчдийн дийлэнх хувь нь тухайн ажлын байранд тэнцдэггүй бол тэнцсэн цөөхөн хэдэн ажил горилогчид ажил олгогчийн зүгээс олгох цалин хөлсөнд сэтгэл хангалуун бус байдгаас тухайн ажлын байранд удаан хугацаагаар тогтвортой ажиллах нь ховор байдаг байна.

Дэлхийн хүний нөөцийн бодлогод өөрчлөлт орж эхлээд байгаа бөгөөд ажил олгогчид ажилтнаас мэрэгжлийн мэрэгшсэн чадвар шаардахаас аль болох зайлс хийж харин оронд нь ажилтны эерэг хандлагыг чухалчилан үзэх болоод байгаа билээ. Жишээлбэл ажил олгогч ажилтны суурь хүмүүжил багаар ажиллах чадвар бүтээлч сэтгэхүй манлайлагч чанар зэргийг чухалчилж үзэх болсон байна.

Улсын хэмжээнд эрэлттэй байгаа мэрэгжлүүдээр

1. Маркетингийн менежер
2. Мэдээлэл технологийн мэргэжилтэн 
3. Өндөр зэрэглэлийн тогооч 
4. Барилгын инженер
5. Авто барилгын инженер 
6. Гоо сайхны мэс засалч 
7. Уул уурхайн инженер
8. Архитектор
9. Геологич
10. Төслийн менежер зэрэг  мэргэжлүүд нэрэлэгджээ.

Харин эрэлт багатай илүүдэлтэй мэрэгжлийн жагсаалтад доорх мэрэгжлүүд орсон байна.

1. Хуульч
2. Эдийн засагч
3. Нягтлан бодогч, санхүү
4. Түүхч, философич, улс төр судлаач
5. Сэтгүүлч, нийгэм судлаач, бизнесийн удирдлага

Олон улсын хувьд эрэлттэй байх мэргэжлүүдийн жагсаалтад доорх мэргэжлүүд багтсан байна.

1. Шүдний эмч
2. Сувилагч
3. Эм зүйч 
4. Статистикч 
5. Хиймэл шүдний эмч 
6. Нойрсуулагч эмч 
7. Компьютерийн систем, мэдээллийн технологийн мэргэжилтэн 
8. Эх барих эмч 
9. Эрүү, нүүрний гажиг заслын эмч 
10. Хүүхдийн эмч гэсэн мэргэжлүүд байна гэж 2017 онд НЗДТГ-аас гаргасан гарын авлагад  дурдсан байна. Мэргэжлээ зөв сонгох нь ирээдүйн амьдралын баталгаа болж ирээдүйд хэн байхаа тодорхойлоход чухал нөлөө үзүүлнэ. Тэгвэл дэлхий дахинд сонголт хийх боломжтой 7000 гаруй мэргэжил бүртгэгдсэн байдаг байна.

2020 оны байдлаар манай улсын хэмжээнд 94 их дээд сургууль үйл ажиллагаа явуулж 2019-2020оны хичээлийн жилд 29164 суралцагчид төгсөж үүнээс 10029 төгсөгч ажлын байртай болсон байна.

Хэрэв жил болгон 19000 гаран мэргэжилтэн ажилгүйчүүдийн эгнээнд нэгддэг гэвэл ажилгүйдлийн тоог бууруулахад хэцүү байх нь тодорхой юм. Хэдий тийм боловч "Ажил хүнийг голохоос, хүн ажлыг голдоггүй" хэмээн Монголчууд бид ярьдаг нь үнэний ортой билээ.

Сүүлийн жилүүдэд их дээд сургууль төгсөж мэрэгжил эзэмшсэн ажилгүй иргэд ажлыг голж шилэх нь элбэг болосон бөгөөд барилгын туслах ажилчин, үйлдвэрийн туслах ажилчин, машин угаалгын газарт угаагч, ресторан болон жижиг хоолны газруудад зөөгч, угаагч зэрэг эрэлт ихтэй ажлын байруудад ажилд орох хүн олдохгүй байна гэх ажил олгогчдын санал гомдол ихсэх болсон нь дээрх шалтгаантай холбоотой билээ. Хэдийгээр дээрх ажлын байр нь хүнд хүчир хөдөлмөрийн хуулиар зөвшөөрөгдсөн ажлын цагийг баримталдаггүй, илүү цагаар ажиллуулсан ч илүү цагийн хөлс өгдөггүй зэрэг шалтгааныг тухайн ажлын байрны талаар ажил горилогчид ярьж хэлдэг нь дан ганц ажил горилогчдыг буруутгах аргагүй гэдгийг харуулж байгаа хэрэг юм.

Манай улсын хувьд угаагч, зөөгч, машин угаалгын газрын угаагч гэх ажлын байрны цалин хөлс ойролцоогоор 500000-700000 мянган төгрөгний хооронд хэлбэлздэг бол барилгын туслах ажилчин, үйлдвэрийн туслах ажилчны цалин ойролцоогоор 700000-1200000 мянган төгрөгний хооронд хэлбэлздэг. Энэ нь бусад орнуудтай харьцуулахад харьцангуй бага боловч манай улсын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ болох 320000 төгрөгнөөс даруй 1,5-4 дахин их байгаа юм. Үүнээс үзэхэд тухайн ажлын байранд ажиллах хүн олдохгүй байгаа нь нөгөө талаараа ажил хийх сонирхолтой хүн цөөрснийг илтгэж болох юм.

Улс төрийн намуудын зарим нэг амлалт, зарим улс төрчдийн ард түмэнд хандаж хэлдэг байгалийн баялагтаа эзэн сууж хувь хишиг хүртэн эх орондоо сайхан амьдрах боломжтой гэх уриалгаас болж жилээс жилд ажил хийх сонирхолгүй иргэд ихсэх болсон нь туйлын харамсалтай явдал юм.

 

Улс орны хөгжлийг хурдасгадаг гол хүчин зүйл бол ажилгүйдлийн түвшингээ бууруулж ажил олгогчдоо дэмжиж ажиллахад оршдог билээ. Тиймээс ард түмнийхээ ажил хийх дур сонирхлыг нэмэгдүүлж ажлын байраар хангах нь засгийн газар болоод улс төрчдийн нэн тэргүүнд хийх ёстой ажлын нэг юм. 

Харин ажилгүй иргэд ажил хийснээр амьдралаа баталгаажуулж болно гэдгийг ухамсарлаж ажил гололгүй ажиллах хүсэл тэмүүлэлтэй болох нь чухал билээ.

Бидний Hero

Хүрлээ ямар ч хүнгүй гудмаар гүйж байна түүний араас ойролцоо насны 3 хөвгүүн хөөж байна. Хүрлээ гүйгээд л гүйгээд эцэж цуцахаа умартан гүйсээр байлаа. Алга болсон хайртай гөлөгөө хайн гэрээсээ маш хол явснаа ч мэдээгүй байтал үл таних хүүхдүүд түүнийг дээрэлхэн зодохоор завдахад тэрээр шууд эргэж харан зугтахаар шийдэж хамаг хурдаараа гүйж эхэлсэн байна. 

Өдөр хичээлээ таран ирээд гөлөгтэйгөө тоглох гэсэн боловч хайртай мишка нь байхгүй байсан болохоор Хүрлээ хашааныхаа булан тохой бүрийг нэгжээд олж чадаагүй тул гудмандаа гарч байдаг чадлаараа  хоолой мэдэн мишка мишка мишка хэмээн хэдэн арван удаа дуудсан ч өхөөрдөм мишка нь ирсэнгүй. Тиймээс Хүрлээ хайртай гөлөгөө олохоор гудам уруудан алхаж эхэлсэн нь тэр байлаа. Харин тэр хэтэрхий хол явсан байсан бөгөөд урьд өмнө нь тийм хол ганцаараа гэрээсээ холдож байгаагүй учир төөрчихсөн юм. Гэв гэнэт хаанаас ч юм гурван хөвгүүн гарч ирээд чи аль хашааны хүүхэд вэ манай эндэхийнх биш юм биш үү шинээр нүүж ирсэн үү хэмээн баахан юм шалгааж эхлэхэд Хүрлээ юу ч дуугарсангүй тэднийг харж зогсоход нөгөө гурван хөвгүүний нэг бид нар чамаас юм асуугаад байгаа юм биш үү хариулаач хэмээн Хүрлээг заамдан авахад

Хүрлээ аавынхаа захиж хэлж байснаар "танхай хүүхдүүд чамайг дээрэлхвэл миний хүү зугтчихаж байгаарай айлын хүүхдүүдтэй зодолдож муудалцаж болохгүй шүү" гэж захисан ёсоор шууд зугтаасан нь тэр билээ.

Угийн хурдан гүйдэг дээр нь савсал хийвэл ангийнхантайгаа хөлбөмбөг тоглож гэртээ хариад хайртай гөлөгтэйгөө хөөцөлдөж тоглодог Хүрлээ хүү нөгөө гурван хөвгүүнээс амархаан зугтчих нь тэрээ. Харин ухаан жолоогүй зугтаж явахдаа ангийнхаа Сүхээгийн гэрийн ойролцоо ирсэн байсныг амьсгаа даран зогсохдоо сая л анзаарч ангийн найзтайгаа уулзахаар яаравчлан алхлаа. Хүрлээ алхсаар Сүхээгийн хашааны үүдэнд очоод Сүхээ Сүхээ Сүхээ гэж дуудаж гарлаа. Гэртээ даалгавраа хийж байсан Сүхээ ч өөрийг нь хэн нэгэн дуудахыг сонсоод гэрээсээ гарч хашааны хаалгаа онгойлгон харсан ангийн найз Хүрлээ нь ирсэн байхыг хараад ихэд гайхан юу хийж явааг нь асуусанд цаадах нь ч учир явдлаа хэлж гэрлүүгээ яаж харихаа найзаасаа асуулаа.

Сүхээ ч найзынхаа учир явдлыг ойлгон харих замыг нь маш ойлгомжтой зааж өгөөд Хүрлээг автобусны буудал хүргэн өгөөд гэрийн зүг буцжээ. Харин Хүрлээ хайртай гөлөгөө ололгүй харих болсондоо жаахан сэтгэл дундуурхан найзынхаа хэлсэн автобусанд суугаад гэрийн зүг явлаа. Тэрээр найзынхаа зааж өгснөөр автобусны буудал болгоныг тоолж явсаар яг зургаадах зогсоол дээр нь буухад замын эсрэг талд хоёр байрны завсраар сурдаг сургууль нь харагдах ажээ. Нээрээ л найз нь танай гэр сургуулийн эсрэг талын байрнуудын цаадах гэр хороололд  байдаг биздээ багшид аав чинь тэгж хэлж байсан даа чи санахгүй байна уу хэмээн харих замыг нь зааж өгсөн нь тэр байлаа. Хүрлээ ч харихаар яаран байрны дундах саадан дундуур алхаж эхлэхэд урьд өмнө нь ганцаараа нэг ч удаа явж байгаагүй ч үнэхээр танил дотно санагдажээ. Учир нь Хүрлээ дөнгөж 4-ээр ангид сурдаг гэр нь сургуулиас нь багагүй зайтай болохоор сургуульд нь үргэлж аав нь хүргэж өгч өдөр нь ээж нь очиж авдаг байсан юм. Тийм ч болохоор анх удаа гэрээсээ тийм хол яваад танихгүй газар төөрсөн нь тэр билээ. Хүрлээ байрнууд дундах саадан дундуур гүйсээр сая хашааныхаа үүдэнд ирж хаалгаа тогшиход айж сандарсан аав нь гүйн ирж хаалгаа нээж өгөхөд хайртай гөлөг нь урдаас нь тосон ирж Хүрлээ өөд ноцоход Хүрлээ гөлөгөө тэврэн авч өөрийн эрхгүй уйлж гарлаа. Харин тэр мөчид аав нь хайртай хүүгээ алга болчихлоо хэмээн сандарч гадуур баахан хайж явахдаа хүүгийнхээ хайртай гөлөгийг олоод хүүгээ гэртээ харьсан байж магадгүй хэмээн бодож дөнгөж гэртээ орж ирээд байсан нь тэр билээ. Хэдийгээр хүү нь гэрээсээ ганцаараа хол явж болохгүй шүү хэмээн захисаныг нь биелүүлээгүй боловч эргээд эсэн мэнд ирсэнд нь үнэхээр их баярласан Галаа хайртай гөлөгөө тэврэн уйлах хүүгээ харан өөрийнхөө бага байсан үеэ дурсаж хүүгээ зэмлэх биш харин ч улам их өхөөрдөн хайрлаж байсан юм. Харин Хүрлээгийн хувьд аав нь хайртай гөлөгийг нь эргүүлэн олж өгсөн баатар мэт төсөөлөгдөж аавыгаа улам ихээр бишрэн хүндлэх болжээ.

Аав ба Hero

Сүүлийн жилүүдэд бидний тулгамдсан асуудлын нэг болоод байгаа гэр бүлийн хүчирхийлэл бага насны хүүхдийн хүчирхийллийг үйлдэгчид ихэнхидээ аавууд буюу төрсөн эцэг нь болоод хойд эцэгүүд нь болж байгаа нь үнэхээр харамсалтай. 

Зарим нэгэнд нь хүсээд ч ирдэггүй хүүхэд хэмээх аз жаргалын сахиусан тэнгэрээ хайрлан халмжилж инээд хөөрөөр бялхааж явахын оронд харгис хүйтэн орчинд айдас хүйдэс дунд өсгөн хүмүүжүүлж байгаа нь аав хүний хувьд байж боломгүй зан авир юм.

Аав хүн хүүхдийнхээ хувьд үлгэр дууриал авдаг баатар нь байх ёстой болохоос айж эмээдэг мангаа нь байх ёсгүй билээ.

Хэрэв хэн нэгнээс таны хүүхэд насны баатар хэн бэ гэвэл магадгүй бүгд аав гэж хариулах байх. Аав гэдэг хүн хүүхдийнхээ баатар нь байдаг магадгүй аав хүн ч хүүхдийнхээ баатар нь байхыг хүсдэг байж болох юм. Хүүхдийнхээ баатар байхын тулд аав хүн заавал баатарлаг үйл хийх шаардлагагүй юм. Зүгээр л хүүхдээ эхийнхээ гэдсэнд бойжиж эхлэх тэр цаг мөчөөс авахуулаад хором бүрийг тэдэндээ зориулж чаддаг байхад л хангалттай юм. Гэвч ихэнхи аавуудад тийм цаг гардаггүй нь амьдралын бас нэгээхэн учиг шалтгаан, аав хүний бас нэгэн үүрэг болох гэр бүлээ тэжээх буюу ажил хийх шаардлагатай нүүр тулдагаас тэр буй за. Хэдий аав хүн ажил хийж гэр бүлээ тэжээх ёстой боловч чөлөөт цагаа гэр бүлдээ зориулж чаддаг байх нь бас чухал юм. Учир нь хүүхэд өсгөн хүмүүжүүлэхэд аавын оролцоо ээжийнхээс дутахааргүй байх ёстой гэдгийг гэр бүл судлаачид судалгаа шинэжилгээний үндсэн дээр ярьж хэлсээр байна. 

Аав хүн хүүхэдтэйгээ ихэнхи цагаа хамт өнгөрүүлснээр хүүхдийн бие хүн болох төлөвшилтөнд маш сайн нөлөө үзүүлдэг байна. Түүнчлэн бага насны хүүхдийн төлөвшил аавын эерэг харилцаанаас асар их хамаардаг байна.

Хүүхдийнхээ баатар болох нь маш энгийн зүйлээс эхэлнэ. ТА зүгээр л сайн аав байхад хангалттай юм. Тэгвэл сайн аав хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ гэсэн асуултанд хариулах хэрэгтэй болно. Сайн аав гэдэг хүүхдийнхээ хүссэн цагт хүүхдээ сонсож, тоглож, үлгэр ярьж өгдөг, ном уншиж өгдөг, ээжийг нь бас хүүхдээ хайрлаж халамжилдаг хүнийг л сайн аав гэж тодорхойлж болох юм.

Тэгвэл сайн аав байх яагаад чухал болохыг харуулсан нэгэн жишээ дурдвал " цэцэрлэгийн насны хүү охин хоёр айл гэрдэж тоглох болж хүү нь би аав нь болъё харин чи ээж нь бол гэж хэлжээ.Тэгээд тэр хоёр тоглож эхэлмэгц аав нь болсон хүү хаалга тогшин халамцуу маягтай орж ирээд чанга дуугаар эхнээр хоол цай хэмээн орилоход ээж нь болсон охин ташаагаа тулан зогсоод аа чи муу гуйлгачин ахиад л хар усаа гударчихаа юу гэж хашгираад ганжин авч цохих дүр үзүүлсэн байна" хүүхэд харсан үзсэнээ шууд дуурайдаг болохыг дээрх жишээнээс маш сайн ойлгож болох юм. Тиймээс аав болсон тэр л мөчөөс эхлээд эр хүн бүр сайн аав байх ёстой юм шүү.